Lato to czas, kiedy organizm narażony jest na wiele czynników. Wysokie temperatury, szybkie zmiany ciśnień niekiedy bardzo mocno wpływają na nasze samopoczucie i zdrowie. Razem z nimi mogą pojawiać się niepokojące objawy w znaczącym stopniu utrudniające życie. Czym są zasłabnięcia? Co odróżnia je od omdleń? I kiedy mamy do czynienia z hipotonią ortostatyczną? Wyjaśnia lek. Krzysztof Krawczyk, specjalista kardiolog.

Omdlenie to krótkotrwała, przemijająca utrata przytomności charakteryzująca się szybkim początkiem oraz spontanicznym, całkowitym powrotem świadomości. W jego trakcie obecna jest niepamięć w okresie nieświadomości, nieprawidłowa kontrola motoryczna i utrata zdolności reagowania. Omdlenie często poprzedzone jest tzw. objawami prodromalnymi, do których należą m.in. uczucie gorąca, nadmierna potliwość, osłabienie, uczucie duszności, kołatanie serca, mroczki przed oczami, zawroty głowy, nudności i ból brzucha. Dolegliwości takie mogą występować także w trakcie zasłabnięcia (stanu przedomdleniowego), kiedy mamy poczucie „tracenia przytomności” i kontaktu z otoczeniem, jednak bez rzeczywistej utraty przytomności.

Najczęściej omdlenie wywołane jest uogólnionym zmniejszeniem przepływu krwi przez mózg. Około 40% osób (częściej kobiety) doznaje przynajmniej jednego epizodu omdlenia w życiu, zaś u 4% ludzi omdlenia nawracają. Urazy związane z omdleniami (upadki, wypadki komunikacyjne) dotyczą ok. 16-35% pacjentów. Utraty przytomności stanowią nawet do 3% wszystkich wizyt u lekarza oraz ok. 1% przyczyn hospitalizacji. Pacjenci z nawracającymi i niewyjaśnionymi omdleniami są wielokrotnie konsultowani przez różnych specjalistów i mają w związku z tym wykonywanych wiele badań diagnostycznych. Charakterystyczne są dwa szczyty występowania utrat przytomności – pomiędzy 15 a 25 r. ż. oraz po 65 r. ż.

Zarówno omdlenie samo w sobie, jak i zasłabnięcie są jedynie objawami różnych schorzeń, nie stanowią choroby samej w sobie. Jedną z najczęstszych przyczyn utrat przytomności – zwłaszcza młodych ludzi – są omdlenia wazowagalne (średnio 18% wszystkich omdleń). Trzeba jednak pamiętać, że utraty przytomności mogą być także spowodowane istotną strukturalną chorobą układu krążenia (np. miażdżyca tętnic szyjnych, wada serca, zaburzenia przewodzenia impulsów elektrycznych w sercu, arytmie) lub układu nerwowego (np. padaczka czy guz mózgu). W ok. 6% przypadków pomimo szerokiej diagnostyki nie udaje się znaleźć przyczyny omdleń.

Omdleń wazowagalnych (zespół omdleń odruchowych) to zespół neurokardiogenny w przebiegu, którego na skutek zwykle nagłej pionizacji (lub dłuższego pozostawania w pozycji stojącej i siedzącej) dochodzi do odruchowego zwolnienia częstości rytmu serca i/lub spadku ciśnienia tętniczego krwi a w konsekwencji do utraty przytomności. Są najczęstszą przyczyną omdleń w każdym wieku, szczególnie u ludzi młodych. Typowa osoba z omdleniem to kilkunastoletnia dziewczyna (rzadziej chłopiec), która długo stoi w dusznym pomieszczeniu, np. kościele. Dodatkową przyczyną jest dłuższe pozostawanie w pozycji na baczność lub dłuższe siedzenie w niezmiennej pozycji. Chory nie pracuje wówczas mięśniami nóg, które prawidłowo kurcząc się „pompują” krew z naczyń żylnych kończyn dolnych i miednicy do góry, w kierunku serca, wskutek czego pojawia się stan przejściowego, względnego niedoboru krwi w górnej części ciała. Jest bardziej nasilony w tym tzw. efekt „pustego serca”. Pomimo że taka utrata przytomności wygląda niepokojąco to, o ile nie dojdzie do poważnego urazu (zwłaszcza głowy) podczas upadku, omdlenie nie wiąże się z żadnymi powikłaniami. W przypadku nagłej pionizacji – z pozycji siedzącej lub leżącej do stojącej – znaczna objętość krwi pozostaje w dolnych partiach ciała, za mało napływa zaś do głowy i tym samym mózgu. Prawidłowo układ krążenia reaguje obkurczeniem tętnic (wówczas pod ciśnieniem więcej krwi napływa do górnych partii ciała, w tym mózgu) oraz przyspieszeniem akcji serca (pobudzenie części współczulnej układu nerwowego autonomicznego). U części ludzi odruch ten może nie działać prawidłowo, co objawia się zwykle w obliczu działania dodatkowych bodźców tzw. „stresu ortostatycznego” (silny ból, oddawanie moczu, widok krwi, stres, emocje, odwodnienie w chorobach układu pokarmowego, duszne i upalne warunki pogodowe). Dochodzi wtedy do rozszerzenia naczyń krwionośnych albo do pobudzenia części przywspółczulnej układu wegetatywnego, albo do obu zjawisk równocześnie, co objawia się spadkiem ciśnienia tętniczego krwi i częstości akcji serca. Gdy dana osoba szybko wstanie z uniesieniem głowy (z pozycji leżącej do siedzącej lub stojącej, z siedzącej do stojącej) dochodzi do braku prawidłowej kompensacji (zwiększenia) przepływu krwi przez mózg. Skutkuje to właśnie zasłabnięciem lub utratą przytomności. Należy podkreślić, że jest to zaburzenie czynności układu wegetatywnego, a nie jego choroba.

W stanach z odwodnieniem (np. wskutek upałów, w biegunce), objętość krwi krążącej w organizmie jest wyjściowo niska. Wystarcza do perfuzji mózgu, gdy pacjent pozostaje w pozycji leżącej, ale może okazać się zbyt mała, gdy chory wstanie i to nawet w razie prawidłowej reakcji układu wegetatywnego. Takie omdlenie zwykle zaliczamy także do grupy odruchowych utrat przytomności.

Hipotonia ortostatyczna (niedociśnienie ortostatyczne) oznacza spadek ciśnienia tętniczego krwi (skurczowego o co najmniej 20 mmHg lub rozkurczowego o co najmniej 10 mmHg) po przyjęciu pozycji stojącej, niezależnie od objawów towarzyszących (hipotonia może być bezobjawowa). Mechanizm i leczenie są zbliżone do postępowania w omdleniach odruchowych. Częstość występowania hipotensji ortostatycznej wzrasta z wiekiem i występuje u 5-30% osób starszych.

Podstawowym badaniem w diagnostyce kardiologicznych przyczyn omdleń i zasłabnięć jest test pionizacyjny (tilt test, test ortostatyczny). Na podstawie tego badania można określić reakcję układu krążenia (serca i naczyń krwionośnych) na długotrwałe przebywanie w nieruchomej pozycji stojącej oraz siedzącej a także na nagłą pionizację (przyjęcie pozycji pionowej po wcześniejszym siedzeniu lub leżeniu). Test umożliwia rozpoznanie zespołu wazowagalnego, który – jak napisano powyżej – stanowi najczęstszą przyczynę omdleń i zasłabnięć. Pozawala także na rozpoznanie hipotonii ortostatycznej.

Więcej informacji o zaleceniach i o tym, jak radzić sobie z niepokojącymi objawami, znajdziecie w kolejnym tekście, który niebawem opublikujemy.